Сите оние кои сакаат да допринесат со свој текст на блогов, да постават некое прашање, да дадат свој коментар или сугестија, можат да пишат на следнава е-маил адреса: vistinatakeveoslobodi@yahoo.com
Пишува: Мирослав Радошевиќ
1. Канонот на Стариот Завет
Грчкиот збор канон (χανων) потекнува од асирскиот збор „канну“, а тој збор означувал стап за мерење (6, 5 лакти). Подоцна тој збор добива значење на правило, норма, правило на морал, а апостол Павле, како правило на верата, овој збор го употребува во Гал. 6, 16. Од IV век овој збор означува збирка на боговдаховените книги.
Како што веќе споменав, доказите покажуваат дека канонот на Стариот Завет е заклучен многу подоцна од времето кога е напишана последната книга на Стариот Завет. На соборот во Јабнеа во 90 год.н.е., Евреите сеуште расправале за каноничноста на поедини книги, што би било излишно ако канонот бил заклучен. Преводот на грчки јазик – Септуагинта, е направен од 250-100 г.пр.Хр., а ги содржи и дефтероканонските книги, кои ги нема во еврејскиот канон, што значи дека ниту еврејскиот канон тогаш сеуште не постоел експлицитно.
Еврејскиот канон го нарекуваме и потесен, заради тоа што не ги содржи дефтероканонските книги. За разлика од еврејскиот (подоцна палестински) канон, александрискиот канон (Септуагинта), кој е направен за еврејската заедница во Александрија, (инаку, таа заедница била многу силна, но Евреите во Александрија многу подобро го познавале грчкиот јазик отколку мајчиниот, та поради тоа Септуагинтата е превод на грчки, а не затоа што е наменета за Грците) го нарекуваме поширок и тој ги содржи дефтероканонските книги. Тоа се: книга Верухова, книга за Товит, книга за Јудита, 1. и 2. Макавејска, премудрост на Исуса сина Сирахов, премудрост Соломонова, како и делови од поедини книги Дан. 3, 24-90; 13 и 14 глава и Ест. 10, 4-16.
Што всушност се дефтероканонските книги? Тоа не се невдахновени книги (инаку не би се наоѓале во александрискиот канон), туку тоа се книги кои во себе имаат некое спорно место, или едноставно не се знаело дали писателот на одредена книга навистина е оној на кого книгата се припишува (ќе видиме дека такви книги има и во Новиот Завет). За да избегнат спорните книги да бидат предмет на расправа, Фарисеите прибегнувале кон ригоризам. Значи, подобро би ги исфрлале книгите од канонот, отколку тие да станат предмет на расправа. Така настанал палестинскиот – потесен канон. Меѓутоа, ниту палестинските Евреи од првите векови на христијанската ера не ги отфрлиле книгите од александрискиот канон, дури рабинските списи ги нарекуваат свети сé до 10 в.н.е. Тие книги ги користеле и Есените во Кумранот, а Талмудот (вавилонски талмуд, Ерубинова и Баба кама 926), исто така, ги наведува како свети. Книгата на пророкот Варух и во IV в. кај Евреите јавно била читана на празникот на помирувањето, а 1. Макавејска се читала на празникот на осветување на храмот итн.
Во првите три века ниту христијаните ниту Евреите имале дефиниран канон на Стариот Завет. Христијаните повеќе ја користат Септуагинтата т.е. поширокиот канон во овој период, па тоа било причина повеќе Евреи да се одлучат за потесниот канон, за со тој потег да ја дискредитираат валидноста и вистинитоста на христијанското учење. Но, Црквата не морала да го прифати канонот кој го прифатиле Евреите, туку можела и сама да го дефинира, пред сé, бидејќи канонот не го презела автоматски од синагогите, туку од Господа и апостолите, а исполнета со Светиот Дух, можела и самата да ги препознае боговдахновените книги. Користејќи ја Септуагинтата, апостолите во книгите на Новиот Завет ги цитирале и дефтероканонските книги. Еве само неколку примери: книгата премудрост Исусова син Сирахов е цитирана во Мт. 6, 14; 6, 7; Јак. 1, 19; книгата за Товит во Дап. 8, 2; книгата премудрост Соломонова е цитирана во Рим. 1, 18-23; 2, 11; 5, 14; 9, 21; Ев. 1, 3; 8, 14; 1. Пет. 1, 6; книгата за Јудита е цитирана во 1. Кор. 2, 10; 2. книга Макавејска е цитирана во Ев. 11, 34.
Ова се накратко фактите за Старозаветниот канон, чие непознавање лесно може да доведе до заблуда во поглед на Светото Писмо. За воопшто да се зборува за Светото Писмо, тоа мора да биде сместено во својот историски контекст. Тоа не е дадено на човекот како копија на небесна книга, ниту отсекогаш било една целина. Христијанството не настанало од Светото Писмо, туку обратно: Светото Писмо е христијанството преточено во книга. Овде доаѓаме до местото каде со еврејското сфаќање на Светото Писмо во потполност се разидуваме, а тоа е Новиот Завет. Додека Евреите го отфрлија Новиот Завет, исто како што го отфрлија и Христа, за христијаните Новиот Завет е исполнување на старозаветните ветувања, кои Бог ги дал на човекот. Како што Стариот Завет имал пат при својот настанок, така го имал и Новиот Завет.
Интересно е тоа што токму оние кои се сметаат себеси за најдобри познавачи на Светото Писмо (а тоа се припадниците на сите протестантски секти) и за наследници на изворното Христијанство (иако поголемиот број од нив не ни постоеле до XIX в.), го користат потесниот канон, кој Евреите го заклучиле дури во III в., додека го отфрлаат поширокиот канон, кој го користеле христијаните од првите векови, нарекувајќи ги дефтероканонските книги апокрифни[1], а правите апокрифи ги нарекуваат псевдоепиграфи. Првобитните старословенски преводи, подоцнежни црковнословенски, се преводи на Септуагинтата. Првиот превод на старословенски јазик го направиле браќата св. Кирил (+869. г.) и св. Методиј (+885. г.), а правен е со одлична александријска, Исихиева рецензија LXX. Бидејќи на србите старословенскиот, како и црковнословенскиот јазик, им бил прилично разбирлив, преводи на српски јазик се јавуваат релативно доцна. Еп. бачки Платон Атанацковиќ оставил преводи на некои книги од Стариот Завет, меѓу кои и дефтероканонските, а преводот е вршен од црковнословенски текст.
Следејќи го своето протестантско наследство во поглед на дефтероканонските книги, Јеховините сведоци само го повторуваат она што го рекле и другите протестантски правци. Оние, кои себеси се сметаат за одлични познавачи на Библијата, не ги ни спомнуваат дефтероканонските книги, а уште помалку спомнуваат дека самите апостоли не само што ги користеле, туку и ги цитирале во новозаветните текстови.
2. Канонот на Новиот Завет
Кога денеска го гледаме Новиот Завет, можеби и не претчувствуавме колку било потребно време, борба и труд за Новиот Завет да го добие денешниот изглед. Раѓањето на Новиот Завет најлесно можеме да го следиме низ историјата на канонот. Книгите на Новиот Завет настанале во втората половина на првиот век. Меѓутоа, кога и како тие книги се споени во една? Кој го направил тоа?
Бидејќи од самиот Нов Завет е јасно дека христијанската наука од почетокот се пренесувала усно, како и со самото дело (начинот на живот итн), не е потребно да повторуваме дека преданието (науката Христова преносена преку апостолите) претходело на Светото Писмо на Новиот Завет. Со време се јавува потреба за запишување на тоа предание, „доверен залог“, и така настануваат првите книги, кои подоцна ќе влезат во канонот. Првата книга од денешниот канон е пишувана околу 20 години после Господовото страдање, а станува збор за Евангелието по Матеј. Прашањето кое мораме неминовно да го поставиме е: дали 27-те канонски книги се единствените дела на христијанската наука, дали првите христијани можеби и самите пишувале нешто за христијанската наука? Би било бесмислено и да се помисли дека после ширењето на христијанската наука никој ништо не запишувал. Имено, христијанската книжевност од првите векови била особено распространета, пошувал поединец до поединец, поединец до црквата или црквите, како и црква до црква. До денешен ден е зачуван мал дел од таа книжевност, но особено сакопоцен. До нас стигнале и најраните дела, а тоа се делата на некои од апостолските ученици. Така, покрај канонските книги, во исто време настанале многубројни дела, кои зборувале за христијанската наука. Имено, тие дела во првите векови (до појавата на канонот) често имале авторитет на свети списи. Дали тоа било погрешно? Не! Затоа што ние, од денешна перспектива, Светото Писмо го гледаме како целина. Меѓутоа, првите христијани Светото Писмо не го познавале така, за нив секој збор изговорен заради проповедање на Христијанството бил скапоцен. Би било бесмислено да се тврди дека оние кои ги слушале апостолите како проповедаат, ништо од тоа не запишале. Покрај тоа, апостол Марко, еден од седумдесетмината, на тој начин го напишал своето Евангелие, слушајќи ги проповедите на апостол Петар. Ист е случајот и со евангелистот Лука, кој наведува дека истражувал за случувањата поврзани со Господа, а Дела апостолски е всушност компилација од неговиот дневник, проповеди и описи на делата на апостол Павле. Дали е можно црква да не пишувала до друга црква, седумдесетмината апостоли да проповедале, а да не се најде некој да запише некој нивен збор? Црквата од почеток цветала, новата наука не ги променувала само луѓето, таа засекогаш го сменила целиот свет. Дали е можно луѓето кои биле на самиот извор од таа наука, оние кои ја пренесувале на другите, да не запишат дел од тоа што проповедале? Тоа е апсурдно и да се помисли. Да не заборавиме дека во тоа време не само што не постоел Новиот Завет како таков, туку не постоел ниту старозаветниот канон.
Така, изложувањето на христијанската наука далеку повеќе ги надминува по обем границите на Новиот Завет. Денеска сето она што е вон границите на Новиот Завет, го нарекуваме Свето Предание. Многу драгоцени дела, кои пленат со својата непосредност, едноставност и длабоко воодушевување на христијанската наука, благодарејќи на Бога, можеме и денеска да ги читаме. Едни од нив се посланијата на св. Игнатиј Богоносец, пишувани до црквите кои се наоѓале во градовите низ кои минувал за време неговото спроведување кон Рим, каде е фрлен на ѕверовите. Од тие посланија највпечатливо е посланието до римските христијани, во кое ги моли да не се обидуваат да го избават со молби до влијателните луѓе од власта, туку да му допуштат да страда за Христа. Инаку, св. Игнатиј бил ученик на св. апостол Јован, а во старешинството над антиохијската црква го наследил апостол Петар. Тука е познато и посланието до Коринтјаните на св. Климент Римски. Ова послание е напишано по повод спорот кој се јавил во Коринтската Црква. Климент бил крстен од апостол Петар, а својата работа ја вршел со апостолите Петар и Павле. Апостол Павле го спомнува во Фил. 4,3. Можеме да го наведеме и делото на Папиј Ераполски, ученик на апостол Јован и пријател на св. Поликарп Смирнски, во кое е единственото сведоштво за тоа дека евангелието по Матеј во оригинал е пишувано на арамејски. Покрај овој драгоцен податок во истото дело, кое носи назив „Објаснување на Словата Господови“, исто така дадени се драгоцени сведоштва за апостол Марко и како го пишувал Евангелието. Тука е и сведоштвото и за 1. Јованово послание, како и за Петровото. Во овој дел Папиј како боговдахоновена книга го наведува и „Откровението Јованово“, што е едно од првите признанија дека Откровението е боговдахновено, со обзир на тоа што дури до VI век кај некои постоел сомнеж во веродостојноста на Откровението. Од ранохристијанските списи сочувано е и посланието од црквата од Смирна до црквата во Филомилија (во Фригија), која го опишува страдањето на св. Поликарп епископ Смирнски, ученик на св. апостол Јован и учител на св. Иринеј епископ Лионски. Во ова послание смирнските христијани го опишуваат страдањето што го претрпел нивниот епископ, чудата кои се случиле за време на неговото мачење и смрт, а во целина е похвала кон Господа, Кој прави големи чуда за време страдањето на Неговите маченици. Исто така сочуван е и оригинален записник од судењето на св. Јустин, кој го воделе римјаните во текот на процесот. Тоа, всушност, е документ за силата на верата во Христа, кои го пишувале самите противници на Христијанството. Низата на ранохристијански списи би можеле да ја продолжиме со уште многу дела, но и наведените се доволно за да ја илустрираат живоста на ранохристијанската книжевност и проповед.
Повторно треба да се напомене дека времето на ранохристијанската книжевност е време кога Светото Писмо на Новиот Завет, како канон, не постоело. Книгите кои ги пишувале апостолите биле повеќе ценети од останатите, но и многу дела од ранохристијанската книжевност не само што се сметани за боговдахновени, туку се ставани во ист ранг со апостолските списи (на пр. посланието до Коринтјаните на св. Климент епископ Римски, кое долго опстојувало дури како канонски спис). Што довело до појава на новозаветниот канон?
Покрај христијанските списи се јавуваат и многу други списи, кои по својата содржина и наслов потсетуваат на канонските списи, али често содржат нехристијански идеи и еретички учења. Тоа се списи од непознати писатели, поголемиот број настанати во 2-3 в.н.е., а поводите за настанок на овие списи биле различни. Зборот апокриф (грч. αποκρυφος) кај христијаните ги означува оние книги кои лажно се припишуваат на писателот чие име го носат, книги кои се слични со Светото Писмо, но Црквата не им ја признава боговдахновеноста, ниту Црквата го благословува нивното читање на богослужбите, и еретички книги кои содржат многу верски заблуди[2]. Еретиците пишувале разни евангелија, лажни дела апостолски, лажни посланија и откровенија и ги подметнувале како вистински. Денеска апокрифните се корисни за проучување на еретичките учења во првите векови од Христијанството. Од апокрифните евангелија позначајни се:
– Еврејското евангелие: почитувано заради сличноста со Евангелието по Матеј. Оригиналот е на арамејски јазик, а по содржина е преработка од Евангелието по Матеј од 1 в. напишано во јудејска средина и го признава Христос само како пророк, а не како Син Божји.
– Томиното евангелие: од гностичко потекло и во него писателот, меѓу останатото, ги опишува Христовите чудеса од 5 до 12 годишна возраст, како и детството од 5 до 8 годишна возраст. Според него, Исус како дете правел врапчиња од кал, кои полетувале кога плеснувал дланка во дланка. Пишувано е без дух на побожност.
– Постојат уште и евионитско, египетско, Петрово, Филипово, Никодимово и Јаковлево евангелие.
– Апокрифни дела апостолски: – делата Петрови: се состои од два дела; делата Петрови со Симона и мачењето Петрово.
– Постојат уште дела Павлови, Јованови, Андреини, Томини, проповед Петрова.
Апокрифни посланија:
– Најпознати се: коресподенцијата на Едескиот цар Авгар и Господ Исус Христос, допишувањето на апостол Павле и Сенека, учењето Тацеево, посланието на единаесетте апостоли, Павловото послание до Лаодикијците, 3 послание на апостол Павле до Коринтјаните.
Апокрифни откровенија:
– Најпознати се: Петровото, Павловото и Томиното. Така веќе на почеток на 2 век имаме мноштво списи кои зборувале за Христос и Христијанството. Дел од нив биле христијански, а дел – не. Колку еретичките списи биле опасни, се гледа од фактот што самите апостоли пишувале против тие еретици и нивните дела. Бидејќи првите христијани немале свест за Светото Писмо онакво какво што ние го имаме, секој спис кој ја содржел христијанската наука бил добредојден и не се доведувала во прашање автентичноста на списот. Така можеле лесно да бидат прифатени и наизглед христијанските дела. Не е редок случајот кога некои апокрифи биле почитувани како Свето Писмо, па се и преведувани. Таков е случајот со евангелието по Евреите, кое е особено почитувано во јудео-христијанските средини, па доживеало свој превод на грчки и латински, бидејќи оригиналот е пишуван на арамејски. Томиното евангелие од гностичко потекло, доживеало свој превод на словенски јазик, како и на сириски и латински, а тоа само зборува за распространетоста на неговото влијание и почитувањето кое му се придавало. Овие списи лесно можеле да предизвикаат забуна, па и заблуда кај христијаните, па се јавува потреба Црквата јасно да каже кои списи се христијански, а кои не. Ако овие списи можеле да ги доведат до заблуда оние кои веќе биле христијани, замислете колку била поголема опасноста од ширењето на апокрифите на терени кои сеуште не ни чуле за Христијанството.
Друга причина која неминовно барала потреба за канон, се гностичките списи и гностичкото учење. Заради својата моќ да апсорбира сé што му одговара, гностицизмот со своето учење ги искривувал христијанските идеи и произволно ги истакнувал или одбивал, давајќи му со тоа замав на конформизмот. Гностичките списи биле многу опасни заради својата привидна логичност и непристрасност (спојувани се идеи дури од спротивставени философси и религијски правци).
Следна, не помалку значајна, причина за појава на канонот е еретикот Маркион, кој составил свој канон. Значи, пред Црквата да го состави канонот, Маркијан имал своја верзија на Светото Писмо. Таа се состоела од преработка на Евангелието по Лука (го преправил самиот Маркион) и 10 Павлови посланија (без пастирските и до Евреите). Ова било причина повеќе христијанската Црква да го состави канонот.
Еретиците монанисти тврделе дека и понатаму примаат откровенија од Светиот Дух, па пишувале списи кои ги почитувале дури повеќе од апостолските. Колку нивното учење имало влијание, се гледа од фактот дека му подлегнал еден од најголемите ранохристијански писатели – Тертулијан.
Кој бил критериумот за одредување на каноничноста на некои книги? Критериумот бил искуството на Црквата т.е. дали учењето на книгата се сложува со учењето на Црквата зачувано во Светото Предание – преданието на Светите Апостоли. Апостолското предание на Црквата ја проверувало секоја книга и ја препознавало како своја или не. Исто така, ако книгата е читана на богослужбите, тоа било сигурен доказ дека од најрани времиња припаѓала на Црквата. Покрај тоа, за некои книги се знаело дека ги пишувале апостолите и тие автоматски влегувале во канонот.
Но, канонот не го добил својот надворешен изглед сé до IV век, затоа што постоеле спротивни мислења за тоа дали некои книги треба да бидат во канонот или не. Така, на т.н. мураторијев фрагмент е зачуван најстариот список на новозаветни книги, напишан во Рим во 2-ри век од страна на Иполит епископ Римски, кој не го спомнува посланието до Евреите, Јаковото послание и 2 Петрово послание, а советува да се чита Пастирот Ерма (не како канонска, туку како поучна христијанска книга). Ориген се сомневал во каноничноста на посланието до Евреите, Јаковото послание, 2 Петрово, 3 Јованово и Јудиното послание, а списите ги дели на општопризнати (омолугумена) и некаде признати (антилегомена). Интересно е тоа што некои рано христијански Отци и авторитети во Светото Писмо го сместувале и посланието до Коринтјаните на св. Климент Римски. Ова дело, на крај, не влегло во канонот, само затоа што не го пишувал некој од апостолите, а што било критериум за каноничност. Меѓутоа, сириската црква и ден денеска во канонот го има ова дело, кое било особено ценето во раната црква и кое, фала Му на Бога, стигнало и до нас[3].
Посланието на Варнава многумина го вбројувале во канонот, а Ориген го нарекува соборно (соборни посланија се посланија кои не ги пишувал апостол Павле). На крај, ова послание не влегло во канонот, затоа што писателот ги опишува еврејските обреди на начин кој не одговара на библијските описи, што значи дека авторот на посланието не ја познавал добро обредната практика на Јудејците, а тоа не би можело да се рече за Варнава, кој бил Левит. Со тоа се доветува во прашање авторството на апостол Варнава, па од таа причина посланието не е прифатено во канонот[4]. Бидејќи знам дека има и такви кои на ова место ќе речат дека тие многу добро знаат кои се книгите во Новиот Завет и дека останатите не ги интересираат, таквите, ќе повториме, го занемаруваат фактот дека Светото Писмо на Новиот Завет денешниот облик го добило дури во половината на 4. век.
Дваесет и седумте книги од Новиот Завет, кои денеска ги познаваме како канонски, за првпат ги набројува св. Атанасиј Велики (Александриски) во своето 39. Воскресно Послание од 367 год. За нив вели дека „во нив има спасение и побожност“, така што не им треба ништо да се додава или одзема. Книгите Дидахи и Пастирот Ерма ги препорачувал како корисни за читање. Така е сочинет канонот на Новиот Завет, а ова послание го потврдило и Пето-шестиот Вселенски Собор (692 год.). Согласноста во врска со канонот во Црквата е постигната на почетокот на IV век, а благодарејќи на авторитетот на св. Атанасиј Велики, овој канон го прифаќаат и на запад. Постоејќи поединечни сомнежи за Откровението, за новозаветниот канон соборите одлучиле на следниов начин: 360 год. Лаодикијскиот собор го изостава Јовановото Откровение; 382 г. Римскиот собор ги усвојува сите 27 книги, а 2. и 3. Јованово послание го припишува на презвитерот Јован; 397 г. Ипонскиот собор го ограничува канонот на 27 книги; 397 и 419 год. Картагинскиот собор ги потврдува и 14-те Павлови посланија; 692 год. Пето-шестиот Вселенски собор го потврдува целиот новозаветен канон; 1546 год. Тридентијскиот собор ги потврдува сите 27 книги заради сомневањето на реформистите во каноничноста и апостолското потекло на поединечни новозаветни книги (Мартин Лутер произволно го прекројувал канонот); 1870 год. Ватиканскиот собор го прави истото што и Тридентијскиот, од истите причини (последните два важат за римо-катлиците).
Црквата со овие одлуки го бранела и одбранила библиското Откровение од своите непријатели и еретици, кои сакале да ја искриват христијанската наука. Новозаветниот канон го содржи истото она Откровение кое Црквата го примила од апостолите и грижливо го пазела внатре во Светото Предание. Критериум за одредување на канонот била вдахновеноста на одредени книги, но боговдахновеноста може да ја препознае само оној кој е воден од Духот. Според тоа, погрешно е мислењето дека Новиот Завет, или Библијата во целина, е темел на верата. Темел на верата е „аголниот камен“, темел на верата е „главата на Црквата“ – Христос. Новозаветниот канон настанал од учењето на Светата и Апостолска Црква, а не обратно. Затоа Црквата единствено го поседува клучот за правилно толкување на Светото Писмо. Црквата е критериум за вистината, Светото Писмо и Светото Предание. Иако ова може да изгледа како намалување на значењето на Светото Писмо, сепак тоа не е. Светото Писмо за христијанската (православна) вера има клучно значење. Св. Јован Златоуст вели дека потеклото на сите зла е во непознавањето на Светото Писмо (9 Омилија на посланието до Колосјаните), додека св. Јустин маченик покажува дека учењето на Библијата е задолжително за верата. Сите Свети Отци, како и православната наука денеска, Светото Писмо го поставуваат на највисоко место во христијанскиот живот. Затоа за православните Светото Писмо е разбирливо како живо слово Божјо во живата Црква, а не како некоја книга која е затворена сама во себе. Колкаво значење има Светото Писмо во Православието, ни говори и самата Света Литургија, која пред нашите очи ги материјализира сите оние вистини откриени во Светото Писмо, кои се сфаќаат единствено евхаристиски во литургијската заедница. Светото Писмо го сочинува крвотокот на Црквата, која го напојува секој член посебно, давајќи му храна за вечен живот. Затоа Светите Отци велат дека Светото Писмо се разбира на колена т.е. се разбира во молитва, во молитвено, побожно читање.
Иако се чини опширен, овој осврт на историјатот на канонот на Светото Писмо беше неопходен, затоа што за тоа ништо нема да најдете во литературата на Јеховините сведоци. Нема да најдете ништо за рано-христијанската книжевност, за историјата на канонот, за борбата на Црквата со ересите, а уште помалку за св. Атанасиј Велики, кој го утврдил канонот на Новиот Завет каков што денеска го познаваме. Зошто? Затоа што Јеховините сведоци набрзо би востановиле дека нивната наука нема ништо заедничко со рано-христијанската, како и дека нивното сфаќање на Светото Писмо е апсолутно погрешно. Никаде во литературата на Јеховините сведоци нема да најдете нешто за најзначајните дела и луѓе од раното Христијанство. Ништо нема да пронајдете за апостолските ученици, како тие и да не постоеле, како до Јеховините сведоци никој да не знаел ништо за Христијанството. Зошто е тоа така? Затоа што секое од делата на раното христијанство говори за науката која е потполно различна од науката на вашите Јеховини сведоци.
ЗАБЕЛЕШКИ:
- За апокрифите погледај во продолжение на текстот.
- Биле пишувани со тенденциозен пристап за да поткрепат одредени идеи.
- На српски превод посланието се наоѓа во Делата на апостолските ученици, од грчки изворник превел еп. Атанасиј Јевтиќ, Врњачка Бања, Требиње, 1999.
- Иако апостолот можеби ја опишувал праксата во свое време, која можно многу да се разликувала од првобитната пракса (превод на Посланието во Дела на апостолските ученици).
Извор: Светосавље
Преведе: А.А.
Поврзани:
Вистината ќе ве ослободи 